होमपेज / विचार
नेपाल बहुधार्मिक बहुजातीय बहुभाषिक मुलुक हाे । यस मुलुकमा सबैखाले जातजाती भाषाभाषी एक आपसमा मिलेर बसेका छन् । त्यसैले नेपाललाई सुन्दर फूलहरुकाे बगैचा पनि भनिन्छ । नेपालमा लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसंख्यक समुदायको अधिकार र कानूनी स्थितिमा उल्लेख्य परिवर्तनहरु भएको पाइन्छ । यो समुदायका सदस्यहरूले आफूलाई समाजमा स्थापित गर्न विभिन्न खालका चुनौतीहरूको सामना गरेका छन् । आफूलाई समाजमा स्थापित गर्न र खुलेर अगाडि बढ्नका लागि देखा परेका सामाजिक र कानूनी बाधा अड्चनका कारण यो समुदायका सदस्यहहरुले विगतमा निकै सास्ती खेप्नु पर्यो । तर, नेपालको कानूनी संरचनामा भएका सुधारहरू र समाजमा भइरहेको सचेतना वृद्धिका कारण अबको स्थितिमा केही सहज भएको छ ।
कानूनी सुधारहरू
नेपालले २००७ मा संविधानको संशोधन गर्दै पहिलो पटक समलिंगी अधिकारलाई कानूनी मान्यता दिएको थियो । त्यसबेला सर्वोच्च अदालतको निर्णयले समलिंगी विवाह र यौनिकता विषयमा कानूनी पहल गरेको थियो । सर्वोच्च अदालतले २००७ मा यस मुद्दामा ऐतिहासिक निर्णय लिई, समलिंगीहरूको अधिकारको संरक्षण गर्ने आदेश दिएको थियो ।
२०१५ मा संविधानको स्वीकृतिमा नेपालले समलिंगी र तृतीय लिङ्गीको अधिकारलाई स्पष्ट रूपले संविधानमा समावेश ग¥यो । यो कानूनी दृष्टिकोणबाट, नेपाल दक्षिण एशियाका अन्य देशहरूभन्दा अगाडि रहेको देशको रुपमा स्थापित भयो । नेपालको संविधानले सबै नागरिकलाई समान अधिकार र अवसरको ग्यारेन्टी दिएको छ र यतातर्फ गरेको सुधारहरू लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसंख्यक समुदायका लागि महत्वपूर्ण उपलब्धि मानेका छन् ।
समाजमा सकारात्मक परिवर्तन
कानूनी रूपमा अधिकार सुनिश्चित भए तापनि, नेपालका शहरहरू र गाउँहरूमा अझै पनि लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसंख्यक समुदायको सामाजिक स्वीकृति र स्वीकारोक्ति चुनौतीपूर्ण बनेको छ । काठमाडौं र पोखराका शहरी क्षेत्रमा समलिंगी र तृतीय लिङ्गी व्यक्तिहरूलाई अधिक असंवेदनशीलता र खुल्ला समर्थन मिलेको पाइन्छ । तर ग्रामिण क्षेत्रहरूमा अझै पनि सामाजिक र सांस्कृतिक अवरोधहरू यथावत रहेका छन् ।
लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसंख्यक समुदायका सदस्यहरूका लागि सुरक्षित स्थान र सहयोगी वातावरण सिर्जना गर्नका लागि विभिन्न गैरसरकारी संस्था र कार्यकर्ताहरूले संघर्ष गर्दै आएका छन् । ‘हिमालया माया’ र ‘आयाम नेपाल’ जस्ता संस्थाहरूले समलिंगी र तृतीय लिङ्गी व्यक्तिहरूको अधिकार र स्वास्थ्य सेवा सुधारका लागि काम गर्दै आएका छन् ।
आँकडा र चुनौती
नेपालमा लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसंख्यक समुदायको बारेमा भएका पछिल्ला सर्वेक्षण र आँकडाहरूले यो समुदायको जीवनस्तर र सामाजिक अवस्थाको बारेमा महत्वपूर्ण जानकारी प्रदान गरेको छ । नेपालमा गरिएको एक अध्ययनले लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसंख्यक समुदायका मानिसहरूको करिब ४०% भन्दा बढीले मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू र सामाजिक भेदभावको सामना गर्नुपरिरहेको बताएका छन् ।
यस्तै, २७% लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसंख्यक व्यक्तिहरूले आफ्ना परिवारसँग आफ्नो यौनिकता वा लिङ्ग पहिचानको बारेमा खुल्ला रूपमा कुरा नगरेको अध्ययनले देखाएको छ । एक अध्ययनले लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसंख्यक समुदायका सदस्यहरूको करिअर, शिक्षा क्षेत्रमा अवसरको कमी र सामाजिक असमानताको स्तर पनि चिन्न सकिन्छ । सामाजिक रूपमा स्वीकृतिका लागि अझै धेरै समय र प्रयासको आवश्यकता रहेको देखिन्छ ।
अवसर र भविष्यका योजना
नेपालमा लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसंख्यक समुदायको स्थिति सुधार्दै जानुको एक प्रमुख कारण भनेको सरकारी र समाजिक संस्थाहरूको जागरूक अभियान हो । सरकार र गैरसरकारी संस्थाहरूको समन्वयले लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसंख्यक समुदायका सदस्यहरूको अधिकार र सम्मानको रक्षा गर्नका लागि अनगिन्ती योजनाहरू अघि बढाइरहेका छन् । विशेष गरी, शिक्षा र स्वास्थ्य क्षेत्रमा समावेशी योजनाहरूको विकास गरिएको छ । जसले लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसंख्यक व्यक्तिहरूलाई उत्तम सेवाहरू प्राप्त गर्न मद्दत पुर्याउँछ ।
नेपालका विभिन्न प्रमुख शहरहरूमा लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसंख्यक समुदायका लागि विशेष परामर्श केन्द्र र सुरक्षित आवासको आवश्यकता अझै महत्वपूर्ण रहेको छ । सरकार र संस्थाहरूले यस दिशामा अझै प्रभावकारी कदम चाल्नुपर्दछ । यसले गर्दा समलिंगी र तृतीय लिङ्गी व्यक्तिहरूलाई सुरक्षित र सम्मानजनक जीवन जिउनका लागि उपयुक्त वातावरण तयार होस् ।
निष्कर्ष
नेपालमा लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसंख्यक समुदायका लागि कानूनी र सामाजिक दृष्टिकोणबाट प्रगति भएको पाइन्छ । यद्यपि, समाजमा अझै यस समुदायसँग सम्बन्धित केही हदसम्म पूर्वाग्रह र भेदभाव जस्ता चुनौतीहरू रहेका छन् । खास गरी यस समुदायका व्यक्तिहरुकाे भावनालाई बुझेर व्यवहारमा उतार्ने हाे भने समाजमा घुलमेल भएर सँगै अघि बढ्न कुनै बाधा नपर्ने देखिन्छ । तथापि, कानूनी सुधार र जागरूकता अभियानले नेपालको भविष्यमा लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसंख्यक समुदायको अधिकारको संरक्षण र समानता सुनिश्चित गर्न महत्वपूर्ण भूमिका अवश्य खुल्ने देखिन्छ ।
